Deprem sonrası en çok bilgi kirliliğinin olduğu, kamuoyunda en çok merak edilen ve tartışılan konulardan birisi hasar tespit konusu. Örgütüm TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası tarafından yapılan görevlendirme ile 13 Şubat – 26 Şubat tarihleri arasında Hatay Samandağ ilçesinde birlikte gittiğimiz yaklaşık 100 inşaat mühendisi arkadaşımızla birlikte hasar tespit çalışmaları yaptık. Hasar tespit çalışmalarının teknik açıklaması ile saha çalışmaları sürecinde yaşananlarla birlikte sonrasında yapılması gerekenler konusunda görüşlerimi de paylaşmak istiyorum.
Öncelikle belirtmek gerekir ki, yapının deprem dayanım incelemesi ya da diğer adıyla performans analizi ile hasar tespit çalışması birbirinden tamamen farklı şeyler.
Deprem dayanım incelemesi (performans analizi) nedir?
Performans analizi ile yapının, 1998’de yayınlanan ve en son 2018 yılında revize olan deprem yönetmeliğinde belirtilmiş esaslar çerçevesinde olası deprem yüklerine göre mevcut durumda bütün yapısal elemanların alacakları hasar belirlenir. Yani teknik olmayan dille ifade edersek mevcut binanın verilerinin toplanarak deprem olmuş gibi analiz edilmesi ve deprem karşısındaki davranışının belirlenmesi diyebiliriz.
Performans analizi yapabilmek için öncelikle yapının projesinin temini ve yerinde kontrolünün sağlanması, projesi yoksa da mevcut durum rölevesinin alınması ve yapısal projesinin çizilmesi gerekir. Ardından zemin değerlerinin ve temel tipinin belirlenmesi gerekir. Beton dayanım değerinin ve mevcut beton sınıfının belirlenmesi için yeter miktar ve dağılımda karot ile beton numunesi alınması gerekir. Çeşitli yöntemlerle donatı (demir) durumunun belirlenmesinin ardından sahadaki veriler toplanması tamamlanır. Bu arada mevcut yapıda herhangi bir nedenle oluşmuş bir hasar varsa hasarlar da proje üzerine işlenir.
Elde edilen verilerle bilgisayarda bina yeni yapılıyormuş gibi modellenir ve performans analizi sonuçlanmış olur. Sonuçlara göre yapı elemanlarının ve bütün olarak binanın deprem karşısındaki performansı, yani deprem dayanım durumu belirlenir.
Kısaca sonuçlara göre bina performans düzeyleri de şöyle:
- Minimum hasar bölgesi
Yapısal elemanlarda hasar oluşmaz, yapısal olmayan elemanlarda oluşacak hasarların dayanıma ve performansa etkisi yoktur.
- Belirgin hasar bölgesi
Deprem sonrasında eleman bazında taşıma kapasitesinde bir miktar azalma olup onarımı yapılacak kadar az hasar oluşması durumudur.
- İleri hasar bölgesi
Yapısal elemanların hasarları ileri düzeyde olup yapının göçme veya yıkılma riski olmamakla beraber elemanların güçlendirilmesi gerekmektedir.
- Göçme bölgesi
Bir yapı elemanı ya da yapının bir bölümü taşıma kapasitesini aşmış ve görevini yapamamaktadır. Yapı göçme sınırını aştığı için deprem etkisi altında ayakta kalamamaktadır.
Burada sıralanan ilk üç hasar bölgesi kontrollü hasar bölgesi olarak tanımlanır ve ekonomik olarak fizibil olduğu takdirde güçlendirme ya da onarım ile kullanılmaya devam edilebilir. Göçme bölgesini geçen yapılar da ekonomik olarak fizibil olduğu taktirde güçlendirilir (çoğunlukla yaklaşım olarak yapının yeni yapım maliyetinin %60’ı üst sınırında) ya da yıkım kararı verilir.
Hasar tespit çalışması nedir? Nasıl yapılır?
Hasar tespit çalışması, afet ya da başka bir dış etken sonucunda yapıda o etken dolayısı ile oluşmuş hasarların belirlenmesi ve sınıflandırılması yöntemidir. Yapının olası yeni deprem davranışı ve dayanımı hakkında sonuç vermemekle birlikte deprem ya da incelediğimiz etken dışında önceden oluşmuş başkaca kusurları tespit etmez.
Depremden hemen sonra ve yapı stoğunun genel durumunun tespit edilmesi, detaylı incelenmesi gereken binaların ön tespiti için yapılır.
Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı ve odamız tarafından aynı temelde yapılan kategorik düzenlemeye göre bina hızlıca yapılan tespitlerde 4 ayrı sınıfa ayrılıyor.
- Hasarsız yapı
Yapının taşıyıcı sisteminde herhangi bir hasar yok
- Az hasarlı yapı
Kaç tane olursa olsun 0,5mm den küçük çatlakların olduğu ya da 3 taneye kadar 0,5mm ile 3mm arasında yapısal çatlakların olduğu yapılar.
- Ağır hasarlı yapılar
En az 2 adet yapısal elemanda 3mm den büyük çatlak olan veya en az iki adet yapısal elemanda kabuk atması (demirin üstünde kalan beton parçasının kopması) veya bir elemanda kabuk atmasına ilave olarak donatı burkulması (demirin eğilmesi, bükülmesi) oluşması durumunda ağır hasarlı yapı sınıfına girer.
- Orta hasarlı yapı
Hasarlı olup ta bu iki durum dışında kalan tüm yapılar orta hasarlı yapı sınıfına girer.
- Acil yıkılacak yapı
Çok sayıda yapısal elemanında kapasite kaybı oluşmuş, bina olarak ya da eleman bazında kalıcı yer değiştirme yapmış, dış görünüş itibari ile güçlendirme ile eski haline getirilemeyeceği belli olan ve tehlike arz eden yapılar.
Söz konusu hasar tespit çalışması bir ön hasar tespiti niteliğinde olup bu aşamada oluşan sınıflandırmaya bağlı olarak bina bazında detaylı incelemelerin yapılması gerekmektedir.
Bazılarınız için sıkıcı olabilecek bu teknik tanımlamaların ardından sahada bu teknik çalışmaların nasıl ve hangi koşullarda gerçekleştiği, sürecin nasıl işlediğinden bahsetmek istiyorum.
ÇŞB ve Odamızın kabullerinin ortak olması ve bu kabullerin aynı uzman tarafından (Prof. Dr Alper İlki/İTÜ) tanımlanması başlangıç noktasında saha çalışmalarının ortak yürütülmesi açısından olumlu etki yaptı.
Depremin ikinci gününden itibaren oda bakanlığa hasar tespit çalışmaları için saha organizasyonunu üstlenebileceğini, bunun için yetki istediğini yazılı ve sözlü olarak bildirdi. Ancak bakanlık buna yanıt vermek yerine çeşitli kamu kuruluşlarındaki inşaat mühendislerini bölgeye göndererek kısa sürede hasar tespit çalışmalarını tamamlayacağını düşünmüş olmalı ki odaya olumlu bir geri dönüş yapmadı. Oda ve üyeler tarafından oluşturulan kamuoyu baskısının sonucu 11 Şubatta olumlu geri dönüş alındı ve önce Hatay ve Malatya’ya, ardından diğer illere daha önce hasar tespit eğitimi almış toplamda 2029 inşaat mühendisi 15 gün içerisinde parça parça gönderildi. Koordinasyonunda görev aldığım ekip 13 Şubat tarihinden itibaren Hatay afet koordinasyonunun bölge tanımlamasının ardından göreve başladı. Bakanlığın telefonlara yüklenen uygulamasına sahadaki mühendislerin veri girdiği, girilen verilerin sisteme yüklenmesi ile e- devlete işlendiği sistemde kontrol tamamen bakanlıkta verileri işleyen ve görev dağıtımını yapan birimde idi.
Sahaya ilk çıktığımızda ve Samandağ halkı ile ilk karşılaştığımızda evlerinin kontrol edilmesi, kontrol eden mühendislerin istedikleri bilgiyi kendilerine anlatması ve depremin üzerinden geçen 8 gün sonunda çoğunlukla karşılarında ilk defa muhatap bulmalarından kaynaklı saygı, sevgi ve dayanışma çerçevesinde çok güzel etkileşimler yaşandı. Mesleki teknik bilgilerin paylaşılmasının yanı sıra vatandaşların ulaşamadığı olanaklara ulaşımı konusunda da sahadaki mühendis arkadaşlarımız son derece özverili ve yararlı çalışmalar yaptılar. Çadırdan bebek mamasına, yiyecekten kıyafete kadar ihtiyaçlar ulaşılan gönüllü kuruluşlar ve diğer olanaklar üzerinden olabildiğince ulaştırılmaya çalışıldı. Hiçbir olanağa ulaşılamasa dahi samimiyet ve sevgi ile yaklaştığımız insanlar onca acının içerisinde bize ellerinden ne geliyorsa yardımcı olmak için çabaladılar.
Bizler gösteri yapmak için sakal bırakanlar gibi samimiyetsiz değil, insanların karşısına en temiz en güler yüzlü halimizle çıkmaya çalıştık. Biliyoruz ki insanlar bizim gözlerimizde ve yüzümüzde kendi umutlarını arıyorlar. Biz de onlara o umudu verebilmek için doğru bir duruşla doğru iletişim kurmaya çalıştık saha çalışmamız boyunca.
Fakat sahada teknik çalışmalar devam ederken birkaç gün sonra sırasıyla alınan bütün siyasi kararlar çalışmaları kademe kademe baltaladı. Önce bakan tarafından “hasar tespit çalışmaları bir hafta içerisinde bitirilecek ve ay sonunda güçlendirmelere başlayacağız” gibi akla bilime ve sahada yapılan işin prosesine tamamen aykırı bir açıklama geldi. Bu açıklamanın ardından vatandaşlar ile mühendisler arasındaki ilk kırılma yaşandı. Çünkü yetkili ağızlar başka bir şey söylüyordu mühendisler başka bir şey.
Veriler sisteme yüklendikçe vatandaşların e-devletlerinde de hasar durumları gözükmeye başladı. Gelen mühendisin sözlü olarak eviniz az hasarlı dedikleri bir binanın e devlette vatandaş tarafından ağır hasarlı ya da acil yıkılacak bina olarak gözükmesi ikinci kırılmayı yarattı. Hatay’da kullanmakta olduğumuz bakanlığa ait programda haritaya işli numaratajlar (kapı numaraları) ile Hatay Büyükşehir Belediyesi tarafından yeni verilen ve e-devlete işlenmiş numaratajlar birbirinden farklı idi. Dolayısı ile birçok kişinin e-devletine kendi evi değil komşusunun evinin durumu düşmekte idi. Her ne kadar temaslarımızda durumu açıklamaya çalışsak ta vatandaş ile mühendis arasında yeni bir kırılmaya yol açmıştı bu durum.
Siz ne kadar prosedürü uygulasanız da siyasiler ya da onlara bağlı çalışan bürokratlar kararlarını teknik değil siyasi gerekçelerle alırlarsa yaptığınız çalışmaları çöpe atmanıza sebep olurlar. Müdahaleler bununla bitmedi. Bakanlık bir broşür yayınladı ve bu broşürde bize tanımlanmış olan hasar tespitindeki sınıflandırmalardan farklı bir sınıflandırma tanımlandı. Bizim halka ağır hasar verilmiş binanın yıkım kararı verilmiş anlamına gelmediğini günlerdir anlatmaya çalışırken broşürde ağır hasarlı binaların yıkılacağından bahsediliyordu. Ne kadar anlatsak da güvenilirliğimiz gitgide azalırken bu çelişkilerden dolayı da halk halkı olarak verdiğimiz teknik bilgileri daha fazla sorgulamaya başlamıştı.
Bizler ağır hasarlı bina sınıflandırmasının yıkılacak anlamına gelmediğini istediğimiz kadar anlatalım, fısıltı gazetesi ile ilçede bu yapıların derhal yıkılacağı haberleri yayılmaya başladı. İlçenin demografik yapısı ve deprem başlangıcından beri devletin tutumu da göz önüne alındığında insanlar toplu olarak başka bir yere göç ettirileceklerini düşünmeye başladılar.
Müdahaleler durmuyor, yetkililer akıllarına geldikçe günübirlik kararlar almaya devam ediyorlardı. Açıklanan bir kararla az orta ve ağır hasarlı ev sahiplerine hasar durumlarına göre farklı meblağlarda ödeme yapılacağı kararı müjdelendi. Bu durumun doğal sonucu olarak ta bazı insanlar hasar durumunun değiştirilmesi durumunda daha fazla para alacaklarını düşündükleri için bir kez daha mühendislerle halk karşı karşıya gelmiş oldu.
20 Şubat tarihinde akşam meydana gelen 6,4 ve 5,8 büyüklüğündeki iki deprem Samandağ ve Defne ilçelerinde özellikle mevcut hasarlı yapılarda yeniden hasarlara hatta yıkımlara yol açtı. Sabah ilk iş olarak bakanlık yetkililerine nasıl bir yol izleyeceğimizi sorduk. Sahadaki çalışmaların aynı şekilde devam edeceği, incelemesi tamamlanmış yapılarla ilgili sonra karar verileceği söylendi. Bu ve benzeri durumlarda karar alma süreçlerine bizlerin dahil edilmemesi elbette doğru demokratik bir şekilde karar alma süreçleri işletilmediğinin göstergesidir.
22 Şubatta sahaya çıkarken gece kimler tarafından alındığını bilmediğimiz acayip bir karardan haberimiz yoktu. Sahada karşılaştığımız vatandaşlar, e-devletlerinde aniden hasar durumunun ağır hasara çevrildiğini söylediler. O gün akşama kadar yetkili isimlerin tamamına defalarca sormamıza rağmen maalesef bize bu konuda bir bilgi verilmedi. Akşam üzeri yüz yüze görüşme fırsatı bulduğumuzda 21 Şubat gecesi “alınan” kararla Samandağ Defne ve Antakya’da tüm orta hasarlı yapıların sistem üzerinden ağır hasara çevrildiğini öğrendik. Bu kararı kimin aldığını ve hangi gerekçelerle alındığını sormamıza rağmen bize açıklama yapılmadı.
Sahada yapılan teknik çalışmalar siyasi günübirlik kararlarla baltalanmaya devam ediyordu. Bu kez vatandaşlar iyiden iyiye toptan bir yıkıma uğrayıp göçe zorlanacaklarını düşünüyor, zaman zaman da artık bize bu durumun aracısı gibi bakıyorlardı kaçınılmaz olarak.
Bizler Oda genel merkezimize durumu aktardık ve çalışmalar sonlanana kadar sahada devam edilmesi kararı bize bildirildi. Aynı gün bu kez Cumhurbaşkanı konu hakkında konuştu ve güçlendirmeye inanmadığını, tüm hasarlı binaların yıkılıp yeniden yapılması gerektiğini söyledi. Bu saatten sonra film koptu artık, aşama aşama sahada yapılan teknik çalışmalarla ilgili siyasi tutarsız açıklama ve kararlar yaptığımız işi değersizleştirdiği gibi halkın güvenini de son derece zedeledi.
Son olarak biz mühendislerden ve halktan gelen tepkilerin artması ve işin içinden çıkılmaz hale gelmesiyle birlikte bakanın ağzından 28 Şubat tarihinde bu üç ilçede ve Kırıkhan’da hasar tespit çalışmalarının yeniden yapılacağı duyuruldu.
Bundan sonraki sürecin nasıl işleyeceğini hep beraber göreceğiz ancak önceliğin toplumun geniş kesimlerinin çıkarları olduğu, akıldan bilimden yana politikalar yürütülmeyeceği açık. Dolayısı ile demokratik kamuoyu ve bu kamuoyunun saygın kurum ve kişileri olarak bizlere düşen görev her durumda toplumun geniş kesimlerinin çıkarları doğrultusunda nasıl bir yol izlenmesi gerektiğini her durumda söylemektir.
Sahada yapılan ya da daha doğru deyimle her şeye rağmen yapılmaya çalışılan çalışmalar tamamlandığında elde edeceğimiz veri sadece mevcut yapı stoğunun aldığı hasarların hızlı ön tespitidir. Proses olarak bundan sonra yapılması gereken ise bu hızlı ön tespit sonucu orta ve ağır hasar sınıfına alınmış binalarla ilgili daha kapsamlı, bütün yapısal elemanların incelenip ayrıntılı hasar durumunun belirlenmesi ve ardından gerekiyor ise binaların performans analizlerinin yapılmasıdır. Ardından gerek bina bazlı gerek bölgesel bazlı kararlar konunun muhatabı bütün kesimlerin karar alma sürecine dahil olduğu bir zeminde verilmelidir.
Yapılarla ilgili bu detaylı inceleme ve analiz çalışmasının maliyetine gelince; doğarken borçlu doğduğumuz bu topraklarda bu günler için hepimiz başta deprem vergileri olmak üzere yüzlerce çeşit doğrudan ve dolaylı vergi veriyoruz. Sosyal devlet anlayışı ile bu çalışmalar için gerçekleştirilecek bütün giderlerin devlet tarafından bedelsiz karşılanması gerekir.
Mesleki demokratik kamuoyu bundan sonraki işleyecek sürecin takipçisi olmalıdır. Atılacak her adım takip edilmeli, kentlerin tarihi kültürel sosyolojik ve teknik açıdan yeniden inşa edilmesi sürecinin tekçi ve merkezi bir anlayışla değil, kentin bütün unsurlarının dahil olduğu demokratik süreçlerden süzülerek oluşturulması konusunda ısrarcı olunmalıdır. Bunu toplumsal sorumluluğumuz gereği insani bir görevi olarak üstümüzde bir borç bilmeliyiz.
